prof. dr hab. Tadeusz Zgółka
Ur. 1.02.1945 w Rodatyczach, zm. 26.04.2021 w Poznaniu. Profesor językoznawstwa w Zakładzie Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa Instytutu Filologii Polskiej w latach 2004-2016.
Maturę zdał w Liceum Ogólnokształcącym w Rzepinie (dziś województwo lubuskie) w roku 1963 i rozpoczął studia na kierunku filologia polska na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Tytuł magistra filologii polskiej uzyskał w 1968 r. na podstawie rozprawy Rozpoznawanie głosu nadawcy w zależności od granicznych częstotliwości przenoszonego pasma przygotowanej w Zakładzie Fonetyki pod kierunkiem docenta Wiktora Jassema. Egzamin magisterski zdał w maju 1968 bez obecności promotora (relegowanego z UAM na fali antysemickiej w 1968 roku) przed komisją w składzie: prof. dr Zenon Sobierajski i doc. dr hab. Kazimierz Polański.
Po studiach został zatrudniony na stanowisku asystenta stażysty (potem asystenta, starszego asystenta i adiunkta) w Katedrze Logiki na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UAM, stając się tym samym uczestnikiem Poznańskiej Szkoły Metodologicznej. Tam pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Kmity przygotował w roku 1974 rozprawę doktorską na temat Wyjaśnianie faktów językowych zakładane przez praską szkołę strukturalną i na tej podstawie uzyskał stopień naukowy doktora nauk w zakresie logiki i metodologii nauk.
Po przejściu Mistrza J. Kmity do tworzonego Instytutu Kulturoznawstwa przyjął propozycję prof. dra hab. Jerzego Bańczerowskiego i przeszedł w roku 1979 do Instytutu Językoznawstwa, gdzie utworzył Zakład Metodologii Lingwistyki (którym kierował do r. 2004). W tym samym 1979 roku odbył kolokwium habilitacyjne na podstawie rozprawy Język. Kompetencja. Gramatyka. Studium z metodologii lingwistyki i otrzymał stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa ogólnego, a od 1 maja 1981 r. został docentem. Tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych otrzymał w Belwederze z rąk Prezydenta Lecha Wałęsy w roku 1991 i został zatrudniony na stanowisku profesora nadzwyczajnego, a w roku 1996 profesora zwyczajnego.
W trakcie swojej drogi nauczyciela akademickiego piastował rozliczne funkcje: w latach 1981 – 85 prodziekana, a od 1982 dziekana Wydziału Filologicznego (został zdjęty z tego stanowiska w roku 1985 decyzją ówczesnego Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, który „nie potwierdził dalszego pełnienia funkcji”). Został po tej decyzji wybrany na stanowisko wicedyrektora Instytutu Językoznawstwa oraz delegata Rady Wydziału Filologicznego do Senatu UAM.
W roku 1988 został pierwszym dziekanem Wydziału Neofilologii i rozpoczął tworzenie tego nowo powołanego Wydziału. Funkcję tę piastował do roku 1996. Ponadto w roku 1991 sprawował funkcję kierownika Katedry Językoznawstwa Ogólnego i Stosowanego, a od roku 1996 został zastępcą dyrektora Instytutu Lingwistyki. Funkcję tę pełnił do r. 2004, kiedy przeszedł na Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej, do Zakładu Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa.
W Instytucie Językoznawstwa (potem Lingwistyki) współorganizował nowe kierunki i specjalności filologiczne, m.in. językoznawstwo i informację naukową, filologię węgierską (hungarystykę) i hiszpańską (hispanistykę) oraz etnolingwistykę (uruchomioną na podstawie jego autorskiego programu studiów). Także na podstawie jego autorskiego programu uruchomiono – już na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej – Podyplomowe Studium dla Nauczycieli Języka Polskiego jako Obcego oraz studia w zakresie filologii polskiej jako obcej (dla cudzoziemców) w Collegium Polonicum w Słubicach.
Wspólnie z grupą młodych osób tworzących Akademickie Centrum Informacyjne w roku 1992 powołał do życia policealną szkołę Akademia Słowa i został jej dyrektorem. Później, w roku 1999 – na jej podstawach – Wyższą Szkołę Języków Obcych (obecnie im. S. B. Lindego) w Poznaniu. W latach 2001 – 2007 był jej rektorem, a potem do roku 2014 prorektorem.
Poza UAM T. Zgółka był w latach 1968 – 1972 kontraktowym nauczycielem języka polskiego w Liceum Muzycznym im. M. Karłowicza w Poznaniu (co zaowocowało potem bliskimi kontaktami ze środowiskami muzycznymi oraz kierunkiem edukacji dzieci). Doświadczenia nauczycielskie wykorzystał znacznie później, w latach dziewięćdziesiątych, jako członek zespołu (pod kierunkiem prof. dr hab. B. Chrząstowskie) powołanego przez Ministra Edukacji Narodowej dla opracowania podstawy programowej do nauczania języka polskiego w zreformowanej polskiej szkole (od klas IV – VI szkoły podstawowej poprzez gimnazjum po liceum). Przez kilka lat współpracował z Centralną Komisją Egzaminacyjną powołaną przez Ministra Edukacji Narodowej. W latach 2013 – 2015 uczestniczył w zespole przygotowującym nowy model egzaminu maturalnego (przyczyniając się zwłaszcza do modyfikacji egzaminu ustnego, w którym uwzględniano umiejętności retoryczne zdających). Jest rzeczoznawcą MEN przygotowującym recenzje merytoryczne I językowe proponowanych podręczników szkolnych.
Aktywność naukowa T. Zgółki obejmowała m.in. logikę, metodologię nauk humanistycznych (zwłaszcza językoznawstwa), filozofię nauki, teorię języka, retorykę i pragmalingwistykę, leksykologię i leksykografię, statystykę językoznawczą. Z tego zakresu opublikował łącznie osiem książek naukowych (niektóre we współautorstwie), dwie książki o charakterze podręcznikowym lub poradnikowym oraz ponad 120 artykułów i rozpraw o charakterze naukowym lub popularnonaukowym (te ostatnie publikowane były zwłaszcza w poznańskim miesięczniku „Nurt”, z którym przez wiele lat współpracował).
Aktywność dydaktyczna T. Zgółki to wypromowanie 26 doktorów nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa. Opracował jedną recenzję w postępowaniu o nadanie godności doktora honoris causa. Recenzował 27 wniosków o nadanie tytułu naukowego, 36 razy był recenzentem w przewodach habilitacyjnych oraz 53 razy w przewodach doktorskich. Jest promotorem ponad 500 magistrów filologii (w różnych zakresach szczegółowych).
Prowadził zajęcia kursowe (wykłady, seminaria, konwersatoria, ćwiczenia) i monograficzne m.in. z następujących przedmiotów: logika, metodologia nauk, filozofia nauki, filozofia języka, socjolingwistyka, językoznawstwo ogólne, wstęp do językoznawstwa, retoryka i erystyka.
Jako współpracownik Wydawnictwa „Kurpisz” opracował koncepcję suplementu do Encyklopedii Gutenberga. Był współprzewodniczącym polsko-amerykańskiej Rady Naukowej (Rewizyjnej) polskiej edycji Encyklopedia Britannica w Chicago oraz zastępcą redaktora naukowego zespołu opracowującego Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny.
Szczególnym obszarem aktywności dydaktycznej i organizacyjnej T. Zgółki było nauczanie języka polskiego jako obcego. Był członkiem powołanego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego zespołu ekspertów przygotowującego opracowanie na temat strategii nauczania języka polskiego jako obcego oraz jego promocji w świecie. Jako egzaminator powołany przez Ministra Edukacji Narodowej (a potem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego) był delegowany m.in. do Rosji (Moskwa, Petersburg, Irkuck), Kazachstanu, Kirgizji, Uzbekistanu, Armenii, Gruzji, Azerbejdżanu, Francji, Wielkiej Brytanii, Bułgarii, Szwecji, na Litwę i Łotwę, Ukrainę i na Węgry. W Irkucku, a zwłaszcza w Archangielsku tworzył podstawy pod uruchomienie na tamtejszych uniwersytetach studiów polonistycznych, za co został wyróżniony godnością doktora honoris causa Państwowego Pomorskiego Uniwersytetu im. M.W. Łomonosowa w Archangielsku.
W związku z tą działalnością został w roku 2003 powołany przez Sejm RP na członka dziesięcioosobowej Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego (tzw. Certyfikacyjnej) i jako jej członek wielokrotnie przewodniczył komisjom przeprowadzającym egzaminy certyfikatowe w kraju i za granicą. Funkcje tę pełnił do roku 2016.
W latach 2004 – 2010 był członkiem z wyboru Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk (w kadencji 2007 – 2010 członkiem Prezydium tego Komitetu) i kilku Komisji działających w jego ramach. Od roku 2004 był członkiem z wyboru Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN, od 2011 członkiem Prezydium RJP, a od 2019 jej wiceprzewodniczącym. Był też przewodniczącym Komisji Kultury Żywego Słowa, przewodniczącym Zespołu Dydaktycznego oraz wiceprzewodniczącym Zespołu Etyki Słowa tej Rady. Był także członkiem rzeczywistym Wydziału Filologiczno-Filozoficznego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Srebrnym Medalem Labor Omnia Vincit przyznawanym przez Towarzystwo im. H. Cegielskiego. Wspólnie z H. Zgółkową odznaczony został Medalem Ad Perpetuam Rei Memoriam, a także tytułami Zasłużonych dla Miasta Poznania oraz Honorowych Obywateli Miasta i Gminy Zbąszynek. Otrzymał kilkakrotnie Nagrody Ministra oraz Rektora UAM.
Za swojego Mistrza uznawał prof. dra hab. Jerzego Kmitę, natomiast prof. dr hab. Kazimierz Polański był najwierniejszym recenzentem wszystkich Jego awansów naukowych (od magisterium po profesurę zwyczajną). Zrewanżował mu się T. Zgółka opracowaniem recenzji do wniosku o nadanie K. Polańskiemu godności doktora honoris causa Uniwersytetu Opolskiego.
Prywatnie był od roku 1968 mężem Haliny Bułczyńskiej-Zgółkowej (profesora zwyczajnego na UAM), ojcem Anny (flecistki), Mikołaja (skrzypka) i dziadkiem Michaliny, Wiktora, Antoniny i Anastazji. Kolekcjonował kufle i egzotyczne alkohole, słuchał muzyki kościelnej (chorału gregoriańskiego) i cerkiewnej oraz kilku ulubionych kompozytorów.
Książki:
1. O strukturalnym wyjaśnianiu faktów językowych, PWN, Warszawa – Poznań 1976, s. 93.
2. Język. Kompetencja. Gramatyka. Studium z metodologii lingwistyki, PWN, Poznań – Warszawa 1980, s. 110.
3. Wstęp do językoznawstwa. Skrypt dla studentów uniwersyteckich (współautorzy Jerzy Bańczerowski, Jerzy Pogonowski) Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 1982 s. 356.
4. Język wśród wartości, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988 s. 121.
5. Językowa wieża Babel, czyli iloma językami mówimy, Poznańskie Towarzystwo Naukowe. Prace Komisji Językoznawczej, t. XV, Poznań, 1990 s. 67.
6. Lektury szkolne (współautor Marcin Moczulski), Kantor Wydawniczy SAWW Poznań 1992, s. 124.
7. Językowy savoir-vivre (współautor Halina Zgółkowa), Kantor Wydawniczy SAWW, Poznań 1992, s. 205, (kolejne wydania 1993, 1994).
8. Mówię, więc jestem. Podręcznik języka polskiego dla licealistów od klasy pierwszej do matury (współautor Halina Zgółkowa), Wydawnictwo „Od Nowa”, Kraków 2001, s. 319. (dwa wydania)
9. Językowy savoir-vivre. Praktyczny poradnik posługiwania się polszczyzną w sytuacjach oficjalnych i towarzyskich (współautor Halina Zgółkowa), Książka i Wiedza Warszawa 2001, s. 189.
10. Językowy savoir-vivre. Praktyczny poradnik posługiwania się polszczyzną w sytuacjach oficjalnych i towarzyskich (współautor Halina Zgółkowa), wydanie II poszerzone, Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s. 207.
Słowniki i encyklopedie:
1. Słownictwo polskich tekstów rockowych. Listy frekwencyjne (współautorzy Halina Zgółkowa, Krzysztof Szymoniak), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1991 s. 478.
2. Słownictwo współczesnej poezji polskiej. Listy frekwencyjne (współautor Halina Zgółkowa), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992, t. I, s. 416, t. II, s. 286.
3. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny (jako współautor i zastępca red. naukowego), Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1994 - 2005, t. 1-50. s. 22 551.
4. Encyklopedia Britannica. Edycja polska (jako autor wybranych haseł polskich i współprzewodniczący Wydawniczej Rady Naukowej), Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1197 - 2005, t. 1-49.
Redagowanie tomów:
1. Struktura logiczna rozumowań lingwistycznych (współredaktor Jerzy Pogonowski), Prace Komisji Językoznawczej, t. XVI, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1990, s. 220.
2. Przyczynki do metodologii lingwistyki (współredaktor Jerzy Pogonowski), Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 1996, s. 165.
3. Linguam amicabilem facere Ludovico Zabrocki in memoriam (współredaktor Jerzy Bańczerowski), Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 1999, s. 462.
4. Kultura wobec kręgów tożsamości (współredaktor Teresa Kostyrko), Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne i Wydawnictwo DTSK Silesia Poznań – Wrocław 2000, s. 238.
5. Język perswazji publicznej (współredaktor Katarzyna Mosiołek-Kłosińska), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 202.
Artykuły:
1. Problemy teorii lingwistycznych: B. Malmberg, Nowe drogi w językoznawstwie; Ch. F. Hockett, Kurs językoznawstwa współczesnego, „Studia Metodologiczne” 1971, t. VIII, s. 137-144.
2. „Krajobraz” J. Przybosia, „Nurt” 12 (80) 1971, s. 50-51.
(1972)
3. K. K. Baczyński „Basi”, „Nurt” 2 (82) 1972, s. 43-44.
4. O obiektywności krytyki artystycznej, „Nurt” 9 (89) 1972, s. 48-50.
5. Wyjaśnianie diachroniczno-funkcjonalne i funkcjonalno-genetyczne w ramach fonologicznej teorii języka, [w:] Jerzy Kmita (red.), Elementy marksistowskiej metodologii humanistyki, Wydawnictwo Poznańskie Poznań 1973, s. 495-520.
6. Czuwanie artysty, „Nurt” 7 (99) 1973 – wkładka do numeru.
7. Sztuka słowa znaczącego, „Nurt” 7 (99) 1973 – wkładka do numeru.
8. Omówienie tomu IX (1972) „Studiów Metodologicznych”, „Studia Filozoficzne” 1974, t. III, s. 199-202.
9. O twórczym aspekcie krytyki artystycznej, [w:] Z problemów marksistowskiej teorii i krytyki sztuki, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1975, s. 5-9.
10. O obiektywności krytyki artystycznej, [w:] Jerzy Kmita (red.), Wartość, dzieło, sens. Szkice z filozofii kultury artystycznej, Książka i Wiedza, Warszawa 1975 , s. 231-243.
11. Negatywne stosowanie konwencji kulturowej, [w:] Jerzy Kmita (red.), Wartość, dzieło, sens. Szkice z filozofii artystycznej, Książka i Wiedza Warszawa 1975, s. 287-303.
12. Sztuka jako przedmiot refleksji poetyckiej, [w:] Jerzy Kmita (red.), Wartość, dzieło, sens. Szkice z filozofii artystycznej, Książka i Wiedza 1975, s. 304-319.
13. Eksplikacja pojęcia systemu w koncepcjach fonologicznej szkoły praskiej, „Studia Filozoficzne” 1975 z. 2 , s. 189-199.
14. O strukturalnym ujęciu fonologicznych zmian historycznych, „Lingua Posnaniensis” 1977, t. XX, s.127-133.
15. Kompetencja językowa jako wiedza o języku, „Studia Filozoficzne” 1977 z. 11, s. 31-39.
16. Wprowadzenie do dyskusji na temat: „Strukturalistyczne dyrektywy badań nad kulturą”, „Studia Metodologiczne” 1977 t. 16, s. 71-81.
17. Naturalny i sztuczny model opanowywania języka, „Nurt” 1977 9 (141) – wkładka do numeru.
18. Ogólnopolski Zjazd Filozoficzny, „Nurt” 1977, 8 (148), s. 11-12.
19. Kompetencja lingwistyczna jako fragment świadomości społecznej, [w:] Jerzy Kmita (red.), Zagadnienie przełomu antypozytywistycznego w humanistyce, PWN Warszawa – Poznań 1978, s. 45-57.
20. O dwóch rodzajach wyjaśniania faktów historycznych w językoznawstwie, „Studia Metodologiczne” 1978 t. 18, s. 65-83.
21. Społeczny status kompetencji lingwistycznej, [w:] Adam Schaff (red.), Zagadnienia socjo- i psycholingwistyczne, Ossolineum Wrocław 1980, s. 111-138.
22. O teoretycznych podstawach tzw. polityki językowej, „Studia Polonistyczne”, 1981, t. IX, s. 7-14.
23. Czynne i bierne uczestniczenie w społecznej praktyce językowej, [w:] Jerzy Kmita (red.), Studia z teorii kultury i metodologii badań nad kulturą, PWN Warszawa – Poznań 1982, s. 67-79.
24. Głos w dyskusji, [w:] Jerzy Kmita (red.), Metodologiczne implikacje epistemologii marksistowskiej, PWN Warszawa 1982, s. 88-95.
25. Język jako forma kultury nieprofesjonalnej, „Nurt” 1983, 11 (219), s. 11-12.
26. Stylistyka a socjolingwistyka, „Kultura i Społeczeństwo”, 1983 t. 27, s. 33-41.
27. „Promethidion” C. K. Norwida – jedność dobra i piękna, „Nurt” 1984, 9 (229), s. 37-38.
28. Indywidualizm i antyindywidualizm w kwestii przedmiotu badań lingwistycznych, [w:], O kulturze i jej badaniach. Studia z filozofii kultury, PWN Warszawa 1985, s. 72-87.
29. Stylistics and sociolinguistics, [w:] Jerzy Brzeziński (red.), Consciousness: Methodological and Psychological Approaches, Amsterdam, Rodopi 1985, s. 171-181.
30. Struktura [w:] Zdzisław Cackowski (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Ossolineum Wrocław 1987, s. 681-686.
31. Metodologiczny status hipotezy relatywizmu językowego, [w:] Jerzy Pogonowski (red.), Teoretyczne podstawy semiotyki, Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań, 1988, s. 4-13.
32. Język jako forma kultury nieprofesjonalnej, [w:] Halina Zgółkowa (red.), Język zwierciadłem kultury, Wydawnictwo Poznańskie Poznań 1988, s. 9-22.
33. Jak pisać wypracowania? (współautor Halina Zgółkowa), „Nurt” 1988, 5, s. 36-39.
34. Jak było na początku, czyli hipotezy glottogoniczne, „Nurt” 1988, 9 (277), s. 42-45.
35. Parametry zróżnicowania językowego, „Nurt” 1988, 10 (278), s. 39-42.
36. Język – dialekt – gwara, „Nurt” 1988, 11 (279).
37. Społeczne warianty języka, „Nurt” 1988, 12 (280)
38. Psychologizm a społeczny charakter języka w koncepcjach lingwistycznych J. N. Baudouina de Courtenay, [w:] Janusz Rieger, Mieczysław Szymczak, Stanisław Urbańczyk (red.), Jan Niecisław Baudoin de Courtenay a lingwistyka światowa, Ossolineum Wrocław 1989, s. 111-117.
39. Wyjaśnianie w językoznawstwie, „Studia Filozoficzne” 1989 t.1, s. 157-168.
40. Język prywatny i język „na pokaz”, „Nurt” 1989, 1 (281).
41. Polszczyzna wśród języków indoeuropejskich, „Nurt”1989, 2 (282).
42. Ekspansja i wymieranie języków, „Nurt”1989, 3 (283).
43. Polityka językowa wobec różnorodności języków, „Nurt” 1989, 4.
44. Co będzie dalej? Tendencje i perspektywy rozwojowe językowego składnika współczesnej cywilizacji, „Nurt” 1989, 5.
45. Zasady lingwistycznej genologii tekstów staropolskich, (współautor Wojciech R. Rzepka). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, Łódź 1990 t. 23, s. 119-128.
46. Rodzaje wyjaśniania zmian historycznych w zakresie polskiej fleksji, (współautor Wojciech R. Rzepka), „Język Polski” 1990 R. LXX, z. 3-4, s. 108-114.
47. Zasada konwencjonalności języka a procedury eksplanacyjne w lingwistyce, [w:] Jerzy Pogonowski, Tadeusz Zgółka (red.), Struktura logiczna rozumowań lingwistycznych, Wydawnictwo PTPN Poznań 1990, s. 151-178.
48. Parametry zróżnicowania językowego, [w:] Jerzy Pogonowski, Tadeusz Zgółka, (red.), Struktura logiczna rozumowań lingwistycznych, Wydawnictwo PTPN Poznań 1990, s. 179-194.
49. Teoretyczne podstawy wyjaśniania zmian historycznych w zakresie fleksji języka polskiego (współautor Wojciech Ryszard Rzepka), [w:] Jerzy Pogonowski, Tadeusz Zgółka (red.), Struktura logiczna rozumowań lingwistycznych, Wydawnictwo PTPN Poznań 1990, s. 195-220.
50. O potrzebie i założeniach słownika frekwencyjnego współczesnej poezji polskiej (współautor Halina Zgółkowa), „Studia Polonistyczne”1991, t. XVI/XVII, s. 227-233.
51. Język jako filtr aksjologiczny, [w:] Józef Porayski-Pomsta (red.), Zagadnienia komunikacji językowej dzieci i młodzieży, Dom Wydawniczy „Elipsa” Warszawa 1991, s. 9-18.
52. Tekstowe, funkcjonalne i pragmatyczne kryteria wyodrębniania stylowych odmian języka, [w:] Stanisław Gajda (red.), Synteza w stylistyce słowiańskiej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu, Opole 1991 s. 21-31.
53. Język jako filtr aksjologiczny, „Polonistyka” 3, s. 131-138 (przedruk) [w:] Bożena Chrząstowska (red.), Kompetencje szkolnego polonisty, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992, s. 71-77).
54. A New Structuralism in Phonology (współautorzy Jerzy Bańczerowski, Jerzy Pogonowski), [w:] Hans-Heinrich Lieb (red.), Prospects for a New Structuralism, John Benjamins Publishing Company Amsterdam/Philadelphia 1993, s. 185-224.
55. Three Levels of the Creativity in Language, [w:] Jerzy Brzeziński, Francesco Coniglione, Tadeusz Marek (red.), Science: Between Algorithm and Creativity, Eburon. Delft 1993
56. Styl potoczny jako narzędzie myślenia potocznego, [w:] Stanisław Gajda (red.), Systematyzacja pojęć w stylistyce,Wyższa Szkoła Pedagogiczna Opole 1993, s. 87-94.
57. Oni nami mówią, „Teksty Drugie” 1993, t. 4, s. 77-83.
58. Tylko dla dorosłych [w:] Halina Zgółkowa (red.), Listy polskich dzieci do Pana Boga, Kantor Wydawniczy SAWW Poznań 1994, s. 9-20.
59. O potrzebie retoryki, „Polonistyka” 7 (przedruk [w:] Bożena Chrząstowska (red.), Kompetencje szkolnego polonisty, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994 s. 66-75).
60. Mechanizmy instrumentalnego podporządkowania języka wobec obszarów kultury, [w:] Stanisław Gajda, Zbigniew Adamiszyn (red.), Przemiany współczesnej polszczyzny, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu, Opole 1994, s. 17-24.
61. O dostojeństwie humanistyki. Esej anachroniczny, „Humaniora” 1995, 2, s. 9-17.
62. Barbarzyńca w (szkolnym) ogrodzie, „Polonistyka”1995 z. 4, s. 213-214.
63. Aksjologiczne i lingwistyczne wyznaczniki języka poezji, [w:] Krystyna Zamiara (red.), Humanistyka jako autorefleksja kultury, CJA Books Poznań 1995, s. 123-135.
64. Moc illokucyjna zwrotów adresatywnych używanych we współczesnej polszczyźnie, (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Stanisław Mikołajczak, Andrzej Sieradzki (red.), W przyjacielskim kręgu. Prace ofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Zagórskiemu w 70. rocznicę urodzin. WiS Poznań 1996, s.155-162.
65. Szober wiecznie żywy, „Polonistyka” 1996, z. 7, s. 465-466.
66. Lingwistyka w paradygmatach. Kontynuacje i przełomy, [w:] Jerzy Pogonowski, Tadeusz Zgółka (red.), Przyczynki do metodologii lingwistyki. Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 1996, s. 157-165.
67. Warstwy świadomości językowej, [w:] Elżbieta Sękowska (red.), Świadomość językowa – kompetencja – dydaktyka, Dom Wydawniczy „Elipsa” Warszaw 1996, s. 13-19.
68. Kształtowanie świadomości językoznawczej w nauczaniu języka polskiego, [w:] Teresa Michałowska, Zbigniew Goliński, Zbigniew Jarosiński (red.), Wiedza o literaturze i edukacja. Księga referatów zjazdu polonistów, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 1996, s. 876-889.
69. O słowach między ludźmi, [w:] M. Czerwińska, Adam Skibiński (red.), Od tyranii słów do dialogu. Nowości Psychologiczne, vol. 2, nr 1, Poznań 1997, s. 3-7.
70. Wyrażanie niewypowiedzianego, czyli o logice konwersacyjnej w tekstach reklamowych. VI Kongres Reklamy Polskiej, Poznań 1997, s. 260-265.
71. Kształtowanie sprawności i umiejętność w zakresie nauczania języka polskiego jako obcego, [w:] Jan Mazur (red.), Oświata polskojęzyczna za granicą. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” Warszawa 1997, s. 262-272.
72. Uwagi recenzyjne dotyczące „Podstaw programowych...” z dnia 15 maja 1997 r., „Polonistyka” 1998, z.5, s. 12-13.
73. O przemijaniu. Esej leksykograficzny (współautor H. Zgólkowa, [w:] Maria Borejszo, Stanisław Mikołajczak (red.), Viribus Unitis, Księga poświęcona Profesor Monice Gruchmanowej w 75-lecie urodzin. WiS Poznań 1998, s. 118-124.
74. Biznesmen, uczony i robotnik. Aksjologiczne podstawy stereotypu językowego. Rekonesans. (współautor H. Zgólkowa) [w:] Janusz Anusiewicz i Jerzy Bartmiński (red.), Język a Kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej Wrocław 1998, s. 245-251.
75. Słownik jako podręcznik. Refleksje metodyczne (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Maria Kwiatkowska-Ratajczak, Seweryna Wysłouch (red.), Konteksty polonistycznej edukacji. Poznańskie Studia Polonistyczne Poznań 1998, s. 133-145.
76. Jak kształcić sprawność leksykalną? (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Maria Borejszo, Stanisław Mikołajczak (red.), Silva rerum. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Kornaszewskiemu w 70. rocznicę urodzin, WiS, Poznań 1999 s. 113-120.
77. Zadania edukacyjne w zakresie kultury języka polskiego w szkole, [w:] Jan Mazur (red.), Polska polityka na przełomie tysiącleci, Wydawnictwo UMCS Lublin 1999, s. 63-71.
78. Nauczanie języka i o języku (na trzech etapach edukacji szkolnej), „Polonistyka” 1999 z. 7, s. 403-403.
79. Linguistic integration and European integration, [w:] János Brendel (red.), Culture of the time of transformation. II International Congress The Cultural Identity of the Central-eastern Europe, WIS Poznań 1999, s. 56-65.
80. Polonistyczna dydaktyka uniwersytecka a „Podstawa programowa języka polskiego” (współautor Halina Zgółkowa), „Polonistyka” 1999 z. 6, s. 335-341.
81. Ludwik Zabrocki – człowiek i dzieło, [w:] Jerzy Bańczerowski, Tadeusz Zgółka (red.), Linguam amicabilem facere Ludovico Zabrocki in memoriam, Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 1999, s. 11-14.
82. Poprawność językowa a skuteczność komunikacyjna (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Jan Miodek (red.), Mowa rozświetlona myślą. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 1999, s. 39-44.
83. Problematyka badań kontrastywnych polsko-węgierskich w działalności dydaktycznej poznańskiej hungarystyki, [w:] Janusz Bańczerowski (red.), Polono-hungarica. Nyelbeszet – Irodalom – Tórtenelem – Kultur –Tőrtenet, Budapeszt 2000, s. 387-392.
84. Język jako narzędzie kreowania tożsamości. Refleksje na marginesie przygotowań do Kongresu Kultury Polskiej, [w:] Teresa Kostyrko, Tadeusz Zgółka (red.), Kultura wobec kręgów tożsamości,Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne Poznań – Wrocław 2000, s. 149-151.
85. O stosowności komunikacyjnej wypowiedzi językowych, „Wizja Publiczna” 2000 z. 10, s. 23-31.
86. O poprawności służebnej, „Wizja Publiczna” 2000, z. 11, s. 42-46.
87. W genologii retorycznej dialog należy do gatunków najszlachetniejszych, „Wizja Publiczna” 2000, z. 5, s. 47-50.
88. Kultura słowa, [w:] Problematyka kulturowa w Polskiej Telewizji Publicznej, Wydawnictwo TVP SA, Akademia Telewizyjna, Warszawa 2000, s. 141-153.
89. Świat wartości w leksyce ogłoszeń towarzyskich i matrymonialnych (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Anna Dąbrowska, Janusz Anusiewicz (red.), Język a Kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2000, s. 327-332.
90. Polonistyczna dydaktyka a „Podstawa programowa kształcenia językowego” przygotowana przez zespół prof. Bożeny Chrząstowskiej (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Jerzy Bartmiński, Małgorzata Karwatowska (red.), Język polski jako przedmiot dydaktyki uniwersyteckiej, Wydawnictwo UMCS Lublin 2000, s. 31-42.
91. Polszczyzna mediów w komunikacji codziennej – ślady i naśladownictwa (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Jerzy Bralczyk, Katarzyna Mosiołek-Kłosińska (red.), Język w mediach masowych, Upowszechnianie Nauki-Oświata Warszawa 2000, s. 51-59.
92. Anatomia sprawozdania sportowego, „Akademia Telewizyjna”2001 z. 6, s. 29-35.
93. Polonistyka na nieludzkiej ziemi, „Polonistyka”2001 z. 5, s. 269-299.
94. Tropienie słów o słowach, „Wizja Publiczna” 2001 z. 4, s. 2-8.
95. Pośrednie akty mowy w retoryce współczesnej, [w:] Renata Przybylska, Wiesław Przyczyna (red.), Retoryka dziś. Teoria i praktyka, Poligrafia Salezjańska Kraków 2001, s. 415-425.
96. Nauka o języku polskim w reformowanej szkole, „Polonistyka”2002 z. 8, s. 506-509.
97. Jednostka uwikłana w wielość języków, „Polonistyka” 2002 z. 5, s. 266-271.
98. O retoryce bez uprzedzeń. Stanisławowi Bortnowskiemu w odpowiedzi, „Polonistyka” 2002 z.5, s. 276-278.
99. Europejska frazeologia, „Zeszyty Europejskie” 2002 z. 1, s. 15-20.
100. Dobór źródeł leksykograficznych przy konstruowaniu jednojęzycznych słowników etnicznych (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Stanisław Gajda, Kazimierz Rymut, Urszula Żydek-Bednarczuk (red.), Język w przestrzeni społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego Opole 2002, s. 507-515.
101. Perswazja w języku prawnym i prawniczym (współautor Maciej Zieliński), [w:] Katarzyna Mosiołek-Kłosińska, Tadeusz Zgółka (red.), Język w perswazji publicznej, Wydawnictwo Poznańskie Poznań 2003, s. 182-189.
102. Opinia w sprawie wniosku Uniwersytetu Opolskiego o nadanie Profesorowi dr. hab. Kazimierzowi Polańskiemu godności doktora honoris causa tej uczelni [w:] Kazimierz Polański. Doktor Honoris Causa Universitatis Opoliensis. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 2003, s. 22-29.
103. Głos w dyskusji [w:] K. Mosiołek-Kłosińska, T. Zgółka (red.), Język perswazji publicznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
104. Komplement jako rytualny akt mowy (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Jan Mazur (red.), Rytualizacja w komunikacji społecznej i interkulturowej, Wydawnictwo UMCS Lublin 2004, s. 99-105.
105. Czas retoryczny (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Maria Wojtak, Małgorzata Rzeszutko (red.), W kręgu wiernej mowy, Wydawnictwo UMCS Lublin 2004, s. 267-273.
106. Pejzaż poznańskiej humanistyki [w:] Ilona Koutny (red.), Hungarologia: język i kultura, Wydawnictwo Prodruk Poznań 2004, s. 9-11.
107. O szczerości. Esej pragmalingwistyczny, [w:] Jerzy Kmita, B. Kotowa, J. Sójka (red.), Nauka – humanistyka – człowiek. Prace dedykowane Profesor Krystynie Zamiarze w czterdziestolecie pracy naukowej, Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 2005, s. 307-310.
108. Retoryka dydaktyczna – dydaktyka retoryczna (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Małgorzata Czermińska (red.), Polonistyka w przebudowie, t. I, Wydawnictwo Universitas Kraków 2005, s. 547-555.
109. Tożsamość językowa w poczuciu przynależności społecznej (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Jolanta Migdał (red.), Ad perpetuam rei memoriam. Profesorowi Wojciechowi Ryszardowi Rzepce z okazji 65. urodzin, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne” Poznań 2005, s. 453-458.
110. Wiedza językowa i wiedza o języku w podstawach programowych zreformowanej polskiej szkoły, [w:] Stanisław Gajda, Andrzej Markowski, Józef Porayski-Pomsta (red.), Polska polityka komunikacyjno-językowa wobec wyzwań XXI wieku. Dom Wydawniczy „Elipsa” Warszawa 2005, s. 243-252.
111. Solecyzm jako przykład odwrócenia walencji semantycznej, [w:] Jan Mazur, Magdalena Rumińska (red.), Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej, Wydawnictwo UMCS Lublin 2007 s. 229-234.
112. Przyjaźń między ludźmi. Szkic kognitywistyczny (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Agnieszka Mikołajczuk, Radosław Pawelec (red.), Na językoznawczych ścieżkach. Prace ofiarowane Profesorowi Jerzemu Podrackiemu, Wydawnictwo Naukowe „Semper” Warszawa 2007, s. 285-290.
113. Język polski w Rosji. Rekonesans badawczy, [w:] Jan Mazur, Małgorzata Rzeszutko-Iwan (red.), Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie, Wydawnictwo UMCS Lublin 2007, s. 175-182.
114. Słowa „źle obecne” w polskiej leksykografii po r. 1945 (współautor Halina Zgółkowa), [w:] Anna Dąbrowska (red.), Język a Kultura 20. Tom Jubileuszowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2008, s. 163-171.
115. O obiektywności krytyki artystycznej, [w:] Jan Grad, Teresa Kostyrko (red.), Sztuka i jej poznawanie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2008, s. 239-244.
116. Czuwanie artysty [w:] Jan Grad, Teresa Kostyrko (red.), Sztuka i jej poznawanie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2008, s. 294-298.
117. Retoryka tabuizacji, [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a Kultura, t. 21: Tabu w języku i kulturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2009, s. 23-29.
118. Parametry odróżniające odmiany językowe, [w:] Małgorzata Milewska-Stawiany, Ewa Rogowska-Cybulska (red.), Polskie języki. O językach zawodowych i środowiskowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego Gdańsk 2010, s. 34-40.
119. Dydaktyka szkolna języka polskiego jako ojczystego w perspektywie europejskiej. [w:] Andrzej Markowski, Radosław Pawelec (red.), Oblicza polszczyzny, Narodowe Centrum Kultury Warszawa 2012, s. 72-81.)
120. O ideologizacji i odideologizowaniu słowników (współautor Halina Zgółkowa), „Poradnik Językowy”2013 z. 1, s. 102-110.
121. O powinnościach dydaktyki wobec języka ojczystego, [w:] Krzysztof Biedrzycki, Witold Bobiński, Anna Janus-Sitarz, Renata Przybylska (red.), Polonistyka dziś – kształcenie dla jutra, t. 1 Universitas Kraków 2014, s. 304-307.
122. Retoryczna organizacja wypowiedzi uczniowskiej na maturze ustnej [w:] Krzysztof Biedrzycki, Witold Bobiński, Anna Janus-Sitarz, Renata Przybylska (red.), Polonistyka dziś – kształcenie dla jutra, t. 3, Universitas Kraków 2014, s. 193-205.
123. Retoryka a kultura języka. „Poradnik Językowy” 2017 z. 2 s. 41 – 50
124. Poprawność językowa w oczach retoryki. [w:] B. Sobczak (red.) Powinowactwa retoryki. Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 2017, s. 69 - 81
Recenzje:
1. Dzieje romantycznego poety. „Żołnierz, poeta, czasu kurz...” Wspomnienia o K. K. Baczyńskim, „Nurt”1968, 6 (38), s. 4.
2. Analiza badań humanistycznych (współautorzy J. Kmita, L. Nowak). Studia nad teoretycznymi podstawami humanistyki, „Nurt” 1969, 6 (50), s. 56-57.
3. Teoretyczne podstawy badań historycznych, J. Topolski, Metodologia historii, „Nurt” 1969, 9 (53), s. 77-78.
4. Semiotyka języka potocznego. Logika i język. Studia z semiotyki logicznej, „Nurt”1969, 2 (46), s. 55-56.
5. Logika i język. Studia z semiotyki logicznej (wyboru dokonał, wstępem i przypisami opatrzył J. Pelc), „Studia Metodologiczne”, 1970, t. VII, s. 157-163.
6. Teoretyczne podstawy językoznawstwa. B. Malmberg, Nowe drogi w językoznawstwie, „Nurt”1970, 2 (58), s. 54-56.
7. K. Lambert (red.), Philosophical Problems in Logic. Some Recent Developments, „Studia Logica”, 1973, t. XXXII, s. 191-194.
8. Generative grammar versus the concept of innate ideas. By A. Schaff , „Lingua Posnaniensis”,1974, s. 183-188.
9. Lingwistyka a natywizm. A. Schaff, Gramatyka generatywna a koncepcja idei wrodzonych, „Studia Metodologiczne”,1974, t. XII, s. 134-140.
10. A. Piotrowski, M. Ziółkowski, Zróżnicowanie językowe a struktura społeczna, „Nurt” 1974, 6.
11. M. Mazur, Cybernetyka i charakter, „Miesięcznik Literacki” 1978 z. 5, s. 137-140.
12. Theo Bungarten (Hrsg.) Wissenschaftssprache. Beitrage zur Methodologie, „Glottodidactica”,1984 s. 127-129.
13. Propozycje epistemologii empirycznej. Problemy socjologii wiedzy. Wybór A. Chmielecki. S. Czerniak, J. Niżnik, S. Rainko, „Nurt” 1986, 6 (250).
14. W. Sedlak, Życie jest światłem, „Nurt”1986, 3 (247), s. 29-30.
